قديمي ترين معبد خراسان
جام جم: معبد سنگي اسپاخو موسوم به آتشكده كليساي اسپاخو منسوب به دوره ساساني قديمي ترين بناي ثبت شده اين دوره در خراسان شمالي است.
    اين بنا در كيلومتر 115 مسير جاده بجنورد گلستان و 65 كيلومتري غرب شهر آشخانه و مركز مانه و سملقان بر روي تپه اي مرتفع در دامنه جنگل هاي كاج و سرو و در كنار دهكده اسپاخو بنا شده است.معماري اين بنا الگوگرفته از تركيب گنبد و ايوان است كه سابقه كهني در معماري بناهاي دوران تاريخي و اسلامي دارد و بنا به نظريه اي اين بنا الگوگرفته از پاي فيل مشهور به پافيلي است كه از پابرجاترين نوع معماري محسوب مي شود.
    طرح اين بنا تركيبي از يك ايوان با پلان چهارگوش، تالار و يك اتاق چهارگوش در قسمت شرقي است كه ايوان آن به وسيله دهليز به اتاق قسمت شرق ايوان مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدي از نوع پوشش هاي نيمكره اي و قابل مقايسه با گنبد چهارطاق هاي ساساني است.در وجه تسميه دهكده اسپاخو گفته مي شود واژه هسب و اسپ كه نام كهن و پهلوي است به مرور زمان تبديل به اسب شده و طبق شواهد احتمالي اين منطقه محل پرورش اسب بوده كه نام دهكده اسپاخو نيز از آن گرفته شده است.
    باتوجه به خصوصيات معماري و كاربرد مصالح بويژه استفاده از سنگ هاي نتراشيده. تيرهاي كوچك چوبي از درخت ارس، ساروج و شيوه طاقسازي و قوس هاي طاق ها و ديگر موارد مي توان گفت اين نوع شيوه معماري مربوط به اوايل دوره ساساني و حداكثر اوايل اسلام تا عصر آل بويه است.
    بناي اسپاخو در سال 1345 توسط يك تيم باستان شناسي و به شماره 1579 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد و به دليل ويژگي هاي ساختاري به كليساي اسپاخو شهرت يافت.
    اسپاخو در حقيقت پابرجاترين اثر باستاني سده هاي قبل از اسلام در خراسان پهناور است كه از نظر تاريخي اهميت ويژه اي دارد. اما وجود آتشدان و باقي ماندن حفره هايي در سقف براي خروج دود و ... اين احتمال را كه اين معبد توسط زرتشتيان ساخته شده باشد را قوي تر مي كند.در اطراف اين بنا و دهكده اسپاخو بر روي تپه اي، قبرستاني وجود دارد كه از نظر وضع دفن و مقبره سازي با طرز تدفين مسلمانان تفاوت كلي دارد و قبرها بصورت خانوادگي دفن شده اند. به گفته كارشناسان اين شواهد حاكي از آن است كه اقوام خاصي از زرتشتيان در اين منطقه وسيع زندگي مي كردند و اين بناي عظيم مربوط به آنهاست.

    شكل ورودي معبد اسپاخو اهميت ويژه اي در معماري آن دارد، ورودي از دو قسمت طاق و پايه تشكيل شده كه طاق به شكل نيم دايره بر روي پايه ها قرار گرفته اند.در هر يك از نماهاي شمالي و جنوبي بنا 9 طاقچه كوچك مستطيل شكل با ابعاد 30 40 سانتي متري در يك امتداد قرار دارد .